در نظام حقوقی ایران، انحلال قراردادها به شیوه‌های مختلفی صورت می‌گیرد که هر یک شرایط، آثار و قواعد خاص خود را دارد. سه نهاد مهم "افساخ (انفساخ)"، "فسخ" و "اقاله" از جمله مباحث کلیدی در این زمینه هستند که آگاهی از تفاوت‌ها و کاربردهای آن‌ها برای طرفین قراردادها و حتی حقوقدانان ضروری است. این مفاهیم اگرچه در نگاه اول مشابه به نظر می‌رسند، اما از لحاظ ماهوی، شرایط تحقق و آثار حقوقی کاملاً متمایز هستند. در این یادداشت، به بررسی تعاریف، ویژگی‌ها، مثال‌های عملی و تفاوت‌های این سه نهاد حقوقی می‌پردازیم تا درک روشنی از کاربرد هر یک در قراردادها ارائه شود.

تعریف
اقاله در حقوق ایران به معنای برهم زدن قرارداد یا عقد با رضایت طرفین است. این عمل، یک توافق دوطرفه است که طی آن طرفین قرارداد تصمیم می‌گیرند قرارداد را فسخ و تعهدات ناشی از آن را خاتمه دهند.
ویژگی
- دوطرفه بودن: اقاله با توافق طرفین انجام می‌شود؛ بنابراین یک‌طرفه نیست.
مثال
- فرض کنید یک قرارداد خرید و فروش ملک میان دو طرف منعقد شده است. اگر خریدار و فروشنده با رضایت تصمیم بگیرند که این قرارداد را فسخ کنند، به این عمل اقاله گفته می‌شود.

تعریف
فسخ در حقوق ایران به معنای برهم زدن یک‌طرفه قرارداد یا عقد توسط یکی از طرفین است. فسخ زمانی اتفاق می‌افتد که یکی از طرفین قرارداد، بدون نیاز به رضایت طرف مقابل، بر اساس شرایط قانونی یا قراردادی، تصمیم به خاتمه قرارداد بگیرد.
ویژگی
یک‌طرفه بودن: فسخ به اراده یکی از طرفین قرارداد انجام می‌شود.
- لزوم وجود دلیل قانونی یا قراردادی: برای فسخ باید دلیل یا حق فسخ وجود داشته باشد، که ممکن است ناشی از شرایط قرارداد یا قوانین باشد.
- اعلام اراده: فسخ با اعلام اراده فسخ‌کننده به طرف دیگر کامل می‌شود و نیاز به رضایت طرف مقابل ندارد.
مثال
- اگر شخصی ملکی را خریداری کند و پس از معاینه متوجه شود که ملک معیوب است، می‌تواند با استناد به خیار غبن قرارداد را فسخ کند. در این حالت، نیازی به رضایت فروشنده ندارد.

تعریف
انفساخ در حقوق ایران به معنای برهم خوردن خودبه‌خودی یک قرارداد یا عقد، بدون نیاز به اراده یا اقدام طرفین است. این نوع انحلال قرارداد زمانی رخ می‌دهد که علت یا شروطی که باعث انحلال می‌شود، در قرارداد پیش‌بینی شده باشد یا قانون آن را تعیین کرده باشد.
ویژگی
خودبه‌خودی بودن: انفساخ نیازی به اقدام یا رضایت طرفین ندارد و به‌صورت خودکار اتفاق می‌افتد.
- ناشی از شرایط قانونی یا قراردادی: انفساخ ممکن است بر اساس شرایط مندرج در قرارداد (شرط فاسخ) یا مقررات قانونی رخ دهد.
- قطعیت: برخلاف فسخ یا اقاله، انفساخ بلافاصله و بدون دخالت طرفین اعمال می‌شود.
مثال
در قرارداد ساخت‌وساز، شرط شده است که اگر پروانه ساخت تا تاریخ معینی صادر نشود، قرارداد به‌طور خودکار منفسخ شود. اگر پروانه در آن تاریخ صادر نشود، قرارداد منفسخ خواهد شد.
- فوت وکیل در قرارداد وکالت که به‌دلیل ماهیت شخصی آن عقد، باعث اقساخ قرارداد می‌شود.

بیشتر بدانید {وکالت‌نامه‌ها را بهتر بشناسیم}